Aalte Gier.

Aanbrengkohier In ieder dorp wordt in het aanbrengkohier, (floerenkohier) aangetekend van wie de grond is, welke huurpacht ervoor betaald wordt en waar de grond ligt.

Achtentwintig Zilveren geldstuk van 28 stuivers, ook Fries, florijn, klapmuts of goudgulden. 1601 tot 1849.

Adiunct Toegevoegd aan.

Admortizare of admortizatio Het toe-eigenen van vermogens door de kerk.

Aelde Oude.

Aeldes, altoes Van oudst, zo als altijd.

Affdoen Betalen Sall affdoen ses gulden. Zal zes gulden betalen.

Aff te maken Te voorzien van.

Aflaat Aflaatbrieven is in 1562 afgeschaft wegens misbruik, maar in de middeleeuwen het schenken van goederen voor zielenheil bij naderende dood of ziekte.

Afrekn Afrastering.

Aghterwesen De vordering.

Ahin Aan.

Akkervrede, ook wel ploegvrede Het gaf de poorter, stadsbewoner, de vrijheid om het land buiten de poorten van de stad te bewerken en te oogsten.

Albereijts Reeds.

Allodia Erfelijke bezittingen, mv. Allodiën.

Allodium Een vrij goed (grond), dat de Koning schonk aan zijn trouwe dienaren. Er rustte geen enkele verplichting op t.a.v. de schenker.

Alltit Altijd.

Almende Gemeenschappelijke gronden van de mark, ook wel centraal almende of gouw, meervoud gouw- almende.

Alzemalck Allemaal.

Ambachtsman Vroeger rentmeester van het klooster.

Ampassiëment Verhindering, wegens verkoop.

Amortisatie Vrijmaking van goederen uit de dode hand, bij schenking van goederen aan de kloosters na het overlijden.

Anbeginne, van anbeginne Vanaf het begin, aanvang.

Ancilla (Lat.) Dienstmaagd, dienstmeisje, jonge vrouw

Ancomende Aanstaande – dagen, dingen, personen.

Angelavet Plechtig beloven. Angelavet den selve to achtervolgen. Heeft plechtig beloofd deze belofte na te volgen.

Angeleijt Aangewend. Aanwenden.

Angenomen Op zich nemen. Angenomen dit selve aender erffgenaemen aldaar to referen. Heeft op zich genomen dit aan de geërfden mee te delen.

Angestorven, angestorven goet Geërfd, door erfenis verkregen.

Angetagen, vant angetagen Nabij gelegen.

Anschott Aanwas. Aandeel in de verkoop van de grond.

Anspraicke Aanspraak.

Ansihen Aangezien.

Antotasten Aanpakken.

Aoverstepken Bankje tussen prikkeldraad in om gemakkelijker over te kunnen stappen.

Apenbaer vercopt Openbaar verkocht.

Apenen Openen.

Arffgenoten Erfgenamen, geërfden van markgenootschap.

Armerekeninge Maaltijd met bier en wijn, na een jaarlijkse bijeenkomst van de kerkenraad (vergadering), koste op 1-1-1680, fl. 30,--

Atzing Het onthaal van de heer, reis en verblijf kosten, de formule was, “voer en nagel” geven voor dier en mens.

Aveelzaad Winterraapzaad, voor winterknollen.

Aver Over. Zeggende dat he aver die virten darlich 34 jaren opt goet gewoint heft…. Zegt dat hij over die 34 jaar dat hij op dit goed woont ….

Avergevens Ingediend, een verzoek.

Averheeren Gezaghebbers.

Averkomen Overeengekomen.

Baafmis Feestdag van St. Bavo op 1 oktober, ingaan van de pacht, beging van de herfst.

Baljuw Hoofd van het baljuwschap, vertegenwoordiger van de graaf, wachter, ambtenaar in graafschap, regent, schout, rechter, drost, hoofd van de schouten.

Baede Bode.

Baeven Boven.

Balde Spoedig.

Bamisse, bamis Feestdag van St. Bavo op 1 oktober, ingaan van de pacht, beging van de herfst.

Bandijken Grote dijken die onder de rechtsban van een hertog of graaf vielen.

Bank Oer– leem– klei- of zandbank, ondoordringbare laag in de grond waar het water op blijft staan.

Bannen Grond op basis van gemeentegrenzen, met een eigen bestuur en had de taak sloten schoon en diep te houden.

Banwouden Wouden, bossen die tot het domein van een graaf of koning behoorden en waarin o.a. het recht op jacht alleen was toegestaan aan de eigenaar en verboden gebied was.

Becraftigen Bekrachtigen.

Bedarven Behoeven.

Bedekt zaad Met kaf, zie spelt, tarwesoort.

Beden Onvrijwillig geld of geschenken geven aan de graaf, dikwijls voor het verkrijgen van zekere rechten of voorrechten, grafelijke beden.

Bedeschuldige Diegene die de bede, geld, moest betalen aan de grondheer, ook wel schotboortige genoemd.

Beddekast, bedstee Een verplaatsbare houten bedstede in de vorm van een kast waarin half zittend geslapen werd. Met deurtjes afgesloten slaapruimte in het woongedeelte.

Beempt, bemte, siet Laag, plaggenland, hooiweide.

Beestenschatting Belasting heffing over het aantal dieren.

Beestenweydens Oppervlakte maat ca.2,5 ha. Een koe heeft per jaar een bepaalde hoeveelheid weiland nodig om voldoende voer te krijgen.

Befruchte Afgerasterde.

Begenadicht Veroordeeld tot.

Beheltlicken Behouden.

Behoorlicken Zoals het behoort, gebruikelijk is.

Belhamel Gecastreerde ram (schaap) uit een schaapskudde, van een bel voorzien als leider van de kudde. Zie ook schellen.

Belhemer Guederen Bezittingen, goederen van het klooster Bethlehem.

Belmundig Verlies van het hofrecht bij horige boeren.

Bemte, beempt, siet Laag, plaggenland, hooiweide.

Benaediget Begenadigt.

Beneficium Een goed (grond), dat de koning schonk aan zijn dienaren als leengoed. Een dergelijk goed bleef van de koning.

Beneficia In leen gegeven landerijen.

Bescapen tienden Een nauwkeurig aangegeven aantal tienden die na 1357 overging in geldpacht.

Besichtongen Bezichtigen (schouwen) in loco (ter plekke).

Beijdersijts Van beide kanten. De paelen sullenn beijdersijts becosticht worden. De palen worden beiderzijds bekostigd. De palen worden door ons samen betaald.

Bespijringhe Belemmering.

Betaelt Betalen.

Bevoecht Bevoegd. Niet en bevoecht uuit off in te wegen. Men mag er niet doorheen.

Biesten Beesten, vee.

Bifang Iit het Oud Duits, bevangen, eingefangen, omsloten. Stuk woeste grond, bievank, bijvang, nieuwe ontginning.

Blek, blik Land dat net boven het water uitsteekt, veenplas van side (laag), laag gelegen nat grasland.

Bloedtiend Een oud recht, waarbij als het tiende gedeelte van de opbrengst voor de tiendheer was. Het tiendrecht is van kerkelijke oorsprong. De rechten kwamen in handen van wereldlijke heren: men kon de rechten van tiendheffing kopen en was men tiendheer. Het rustte op de producten van de akker, maar ook op die van de veehouderij. Men onderscheidde grove en smalle tiend. Grove werd geheven van akkerbouwgewassen als granen, smalle tiend van hofvruchten. Krijtiende of bloedtiend betrof dieren als biggen en lammeren. Tienden werden als zeer onrechtvaardig beschouwd. Extra inspanningen van de boer kwamen de tiendheer ten goede. In 1907 kwam de tiendwet tot stand, die afkoop op billelijke voorwaarden regelde.

Bodinge of Bottinge Verplichte geldgift aan de graven of domeinheren, om het derde jaar te betalen.

Boezentelder Siertegels of borden van aardewerk die op de schoorsteenmantel stonden, afbeeldingen van bijbelse of landbouw voorstellingen.

Bollenweie (bolle= stier) Wei voor alleen stieren.

Bona vacantia Goederen van hen die zonder erfgenamen stierven, of waarvan de erfgenamen onbekend waren.

Bongerd Boomgaard, vaak weiland met vruchtbomen, waarin de kalveren lopen.

Bonghaver Een tienden soort in natura, genoemd naar de kleine zakken (bongen of pongen), waarin de haver vervoerd werd.

Bossemiete Een stapel takkenbossen, nodig voor het stoken van de bakoven en het fornuis.

Bottinckgelden In 1640 afgeschaft.

Bottinge of bodinge Verplichte geldgift aan de graven of domeinheren, om het derde jaar te betalen.

Bouman Een oude benaming voor boer/landbouwer en de pachter van de boerderij.

Bouwes, des bouwes In de oogsttijd.

Bouwmeijster en de moeder in het bouwhuis Boer en boerin van een kloosterhof.

Bo wisse Welzeker.

Braakploegen Omploegen van het land en zonder verdere bewerking laten liggen tot volgend zaaiseizoen.

Braaktiend Tienden geheven over nieuw ontgonnen land. Ook wel nyebreck of utfang genoemd.

Braccium Gerstsoort speciaal verbouwd ter bereiding van bier.

Braoke Bouwland, braak vers aangebroken stuk land.

Braspenning Oude zilveren munt, waarde eerst 7 duiten, later 10 duiten. Een braspenning werd per morgen (maat) land geheven. 15e eeuw.

Breide Stuk bouwland binnen een groter complex bouwland, hoort bij het groter stuk.

Breuck – Vellich Voor boete in aanmerking komen.

Brink Erf achter een boerderij. Pootbrink om bomen te planten.

Brinken in Zelhem Papenborgsbrink, Buunksbrink, Boeninkbrink, Wassinkbrink, Wicherinkbrink, Veninckbrink. Wittebrink.

Brocken Boete. In brocken vervallen wesen. Een boete krijgen.

Broek Broekgronden zijn door ontwatering omgezet tot weidegebied. Een laag en vochtig tot drassig gebied, dat eertijds begroeid was met elzenhout. Broekgronden zijn door ontwatering omgezet tot weidegebied. Zie ook Goor.

Broederschap St. Antoni Broederschap hield zich o.a. bezig met armenzorg, de opbrengsten van de Broederschap goederen gingen naar de armen.

Broet Brood.

Bronvermelding Voor deze woordenlijst is veelal het boek; De Geschiedenis van de Boerenstand en den Landbouw in Nederland van dr. H. Blink geraadpleegd. Eveneens is gebruik gemaakt van de vertalingen van Gerhardt Kreynck uit zijn afschrift van het verpondingkohier de opvolger van de schildschattingen van voor 1650. Het in 1651 ingevoerde belastingstelsel werd gehandhaafd tot in het jaar 1805 en in 1832 vervangen door het kadaster. Van de pondschattingen waren de gemeenschappelijke Markegronden uitgesloten.

Broodlevering De broodlevering bij de Muldersfluite op Hemelvaartdag, een eeuwenoude vorm van gemeenschappelijke zorg voor de minder bedeelden. De Muldersfluite was vroeger het molenaarshuis van de oude standaardmolen de Olde Kaste uit 1465. Deze lag aan de zandweg van Zelhem naar Hengelo. Meer informatie bij broodlevering.

Brueder Ontvanger der pondschattingen van de verponding.

Bruidshoen Plicht om op de morgen na de bruidsnacht, de grondeigenaar een hoen (kip) te brengen.

Bruil, bruel.= weide Laag met houtgewas begroeide landerijen.

Bunder Oppervlakte maat, = 1 hectare, 100 are of 10.000m².

Cappoenen Vetgemeste gesneden hanen.

Caterstede Keuterboerderij.

Cedull Rekening. Een cedull van vertheringe= verteringskosten.

Census Cijnzen betaald aan de graaf van het district. Ook wel vallia - schot- lot- of morgengeld genoemd.

Census pensio Jaarlijkse leencijns, vaak in natura.

Cijnsmannen Deze hadden land van anderen in gebruik, tegen betaling van bepaalde opbrengsten.

Cijnzen Tins- of thins. Oorspronkelijk een soort landhuur. Een vergoeding voor het gebruik aan de eigenaar. Cijnzen werden voldaan in natura, in de vorm van graan, honing of wijn. Horige boeren waren cijnsplichtig. Soms werden cijnzen gedeeltelijk voldaan in geld. Cijnzen gingen langzamerhand over in pacht.

Clampen Kimmelen. Een stuk ijzerdraad door de snuit van een varken klemmen om het wroeten te belemmeren.

Clegerse, Cleger Klaagster, klager.

Coemt Komt.

Coeppenninx Kooppenning, geld van verkoop goederen.

Collator Patroon van de kerk met benoeming bevoegdheid.

Colonus Vrije burger die op het land van de heer woonde, verplicht was deze te bewerken en ”voormade” gaf.

Communitas Gemeenten.

Compromissarij Heren scheidsrechters.

Consent Bij verkoop van onroerend goed, van elke floreen goudgulden die het opbracht, moest een halve stuiver belasting aan het hof worden betaald, met een minimum van 200,- floreen. Dan kon de consent aan de plaatselijke heer betaald worden.

Copen Kopen.

Coppel Gemeenschappelijke weide.

Contrarie Tegendeel.

Conversen Kloosterlingen die alleen een monniksgelofte aflegden van gehoorzaamheid en kuisheid. Deze conversen brachten landbouwproducten van het klooster naar de markt.

Convent van Belheem Klooster van Bethlehem.

Coppelhaver Haver vermengd met ander graan.

Corvées. Verplicht werken voor de landheer, die dit als zijn heerlijk recht beschouwde.

Counine waranden Konijnen gebied.

Crosse, krootse Bisschopstaf, wonen op of onder krootse, op kerkelijke goederen.

Croupin Smalle doorlaat in de heg. Ook wel voor een kleine woning.

Daalder Grote zilveren munt, waarde 30 stuivers (1538- 1845).

Daalderstuk Maat.

Daerneffens Daarnaast.

Daerto sunst Overigens.

Dagwerk Met een dagwerk wordt een oppervlakte van 40 are aangeduid.

Danegeld Grondbelasting, van 990 t/m 1163 geheven.

Dardendeell 1/3 deel.

Dardewerffe Derdemaal.

Darinkdelven Afgraven van laagveen, in buitendijkse gronden.

Decimae majores Grove of grote tienden, ook wel, koorn, maal of gaffeltienden genoemd. Tiend in natura; granen als tarwe, rogge, gerst, spelt, boekweit, hennep, lijn en koolzaad.

Decima minores Smalle tienden, tiend in natura geheven op; erwten, bonen, wortelen, knollen, hout, gras, hooi, rapen, radijs, kool, ajuin (uien), appelen, peren, noten, hop, tabak, meekrap etc.

Deimten Oude landmaat, groot ….

Dekenlammer, tiendlammeren, ook deckma of deekma (Fries) Een tiendsoort in natura.

Delle Leeg stuk grond in bouwland of weide.

Denaris (enkelv.), Denariën (meerv.) Oude Romeinse zilveren munt = 10 As, oorspronkelijk 1/72 pond, later 1/96 pond.

Dinckgelden In 1640 afgeschaft.

Dijkbrieven Waar in de rechten van de dijkvereniging stonden beschreven. Later waterschappen, met dijkgraven aan het hoofd.

Dijkleger Mannen tussen 18 en 60 jaar, die in tijd van nood de dijken moesten bewaken.

Dijkschouw Inspectie van de dijken, op onrechtmatigheden.

Dijkstoel Dagelijks bestuur van het polder district, de vereniging van dorpspolders, bedoelt voor dijkonderhoud.

Doirne Doornen.

Domeinlanden Landbezittingen van de koning.

Domineesgarven Één of meer garven rogge, die moesten worden afgedragen aan de dominee, waarvan de opbrengst een aanvulling op zijn salaris was.

Dornties Doornstruiken. Een hoeck tot sijn landt gestagen (getrokken) ende met dornties afgepaet. Een hoek bij zijn land getrokken en met doornstruiken omgeven.

Dona annua, annualia Jaarlijkse geschenken, jaargiften in de maand maart, aangeboden aan de koning.

Doode hand Dode hand, het recht van de heer, om alle goederen van de kinderloos gebleven lijfeigenen, na de dood van zijn vrouw, in bezit te nemen, ook wel Manus Mortua.

Dorsvlegel Handwerktuig om te dorsen, houten steel waaraan een kortere, zware houten knuppel, beweeglijk is bevestigd.

Dreef Het recht om over het land van een ander paard te rijden of beesten te drijven. Dreef ook brede vee drijfweg.

Dreefken Langgerekt stuk land ter grootte van ± een schepel gesaai, ± 1450 m² land.

Drieeijsen 3 maal, 3 keer.

Drieslagstelsel Vruchtwisseling, wisselteelt in gewassen. Driejaarlijkse teelt van b.v. koolsoorten, rogge, etc + braakligging, dit om uitputting van de grond te voorkomen.

Drie werve roepen Tot drie maal luid Tient heer roepen zodat men het thooren mocht over seven ackeren waarna het koren weggevoerd mocht worden.

Du Gij.

Dukaat Een muntstuk uit de zeventiende eeuw ter waarde van 5 gulden.

Dunas XV notes Verplichting van de horigen van een abdij om 2 x per 14 dagen dienst te doen, werk te verrichten.

Eefhaver Zandhaver, een primitieve haversoort, zie zeer lage eisen aan de groeiomstandigheden stelt. Wordt tegenwoordig niet meer verbouwd.

Eet heeft geprestteert De eed afgelegd.

Een paerlick geresolveert Eenduidig besloten tot….

Eernstelicke Ernstig.

Eeuwige hure Erfpacht, waarbij het land verbonden bleef aan de erfgenamen van de onvrije boer en zijn familie.

Eggel Bloedzuiger.

Eigenerfden - Huesman (Fries) Vrije lieden die alleen aan de koning of zijn vertegenwoordiger belasting betaalden.

Eike heisters Pas geplante eiken bomen.

Eikelmest Het recht tot het hoeden van varkens in eikenbossen, onder de begeleiding van de varkenshoeder.

El Oude lengtemaat, 69 cm voor textiel. Tot de invoering van het metrieke stelsel in 1820 werd voor landmaten, 1 EL als 1 meter gerekend. Een tiental jaren later rekende men nog steeds met Ellen.

Elfde schoof Van elke 11e schoof, van de tienden, werd op het land apart gelegd en bleef een etmaal voor de Tiendheffer liggen.

Eenpertlich Eenparig.

Ende erslick p de eerste plaats.

Enk of Es Een aaneengesloten stuk bouwland, door gezamenlijke ontginning, al eeuwen in cultuur gebracht door de boeren die hun hoeven bouwden aan de rand van de es of enk.

Ennych Enig.

Erheflicke Omstandigheden. (gewichtige) oersaken voorquamen. Er deden zich geen gewichtige oorzaken voor.

Erheven Verheffen.

Erlangen Geven, toereiken.

Erschienen Verschijnen.

Ertoenen Vertonen.

Erwyzen Laten zien.

Es of Enk Een aaneengesloten stuk bouwland, door gezamenlijke ontginning, al eeuwen in cultuur gebracht door de boeren die hun hoeven bouwden aan de rand van de es of enk.

Estrik(en) Niet geglazuurde gebakken vloertegels.

Ethel of een heerde Een van alle lasten vrij stuk grond.

Evelgank – Oevelganck – Ovelgank  Contract waarbij iemand (deel van) vermogen afstond aan een ander en daarvoor levenslang onderhouden werd, kloosters en gestichten.

Evene Zandhaver, een primitieve haversoort, zie zeer lage eisen aan de groeiomstandigheden stelt. Wordt tegenwoordig niet meer verbouwd.

Exempt Vrijgesteld. Sijnde hiervan exempt, lijfsnoet, watersnoet, ende Heerengebodt. Zijnde hiervan vrijgesteld ingeval van lijfsnood, watersnood en als de landheer u gebiedt te komen.

Expresselick Nadrukkelijk.

Feodaal Een maatschappijstructuur, waarbij de machthebber, de heer, in verhouding staat tot de minder machthebbende, de boer, op grond van persoonlijke trouw. De boer diende de heer, stond een deel van de oogst af aan de heer en verrichtte herendiensten. Het feodalisme bleef in oost Nederland (achter de IJssel) in wezen bestaan tot 1900, hoewel het bij de komst van de Fransen in 1795 werd afgeschaft onder de leus: Vrijheid, gelijkheid en broederschap.

Fladen Rond groot brood, net als boerenstoeten op de bodem van de bakoven gebakken.

Floreenbelasting Belasting op de huur van gronden, 2 x per jaar te voldoen, St Maarten en St. Jacob, werd later 6 x per jaar. Van 1511 tot 1806 geheven.

Floreen – goudgulden 20 zware stuivers zijn 1 goudgulden.

Floerenkohier Kohieren, registers van den aanbreng. Iedere ingezetene gaf zelf aan hoeveel land hij bewerkte, wie het in eigendom had en hoeveel hij hiervoor betaalde. De voorloper van het kadaster.

Floreen rente Huurwaarde van de wereldlijke- en geestelijke goederen.

Foezeltjen Een alcoholhoudend drankje: jenever.

Fordell Voordeel.

Formida of formeda Ook wel forahura genoemd. Geldsom om de 6 jaar te betalen door de huurboeren aan het klooster.

Gaer nicht In ’t geheel niet.

Gaet hen Doe dat.

Garfpacht a. zware gerve: twee van elke vijf schoven zijn voor de verpachter. b. de lichte gerf of derde gerf: van iedere drie schoven vervalt er één aan de verpachter. c. de vierde gerf: elke vierde schoof moet afgestaan worden aan de verpachter. Deze werd geheven van lichte gronden of van nieuw ontgonnen gronden.

Garfzaad of garfpacht Een vorm van pachtbetaling. Men onderscheidde het garfzaad van de lichte garve, dit was 1/3 deel van de opbrengst (rogge) bestemd voor de verpachter. Men pachtte dan op de derde garve. Het garfzaad van de zware garve; 2/5 gedeelte voor de verpachter. De vierde garf. Van elke vierde schoof moet er 1 afgestaan worden aan de verpachter. De garfpacht kon van jaar tot jaar variëren, de omvang hing af van de oogst. Een variant op de garfpacht is de 20e gast, van elke 20 gasten, een gast is 4 schoven, moest er 1 op het land blijven staan voor de verpachter.

Garste Na het maaien zette men de garven vier bij vier op de akker om te drogen. Vijf en twintig garsten bestaande uit 100 garven was een vim rogge.

Garve of Gerve  Garf, garve (Duits: Garbe). Oorspronkelijk greep de maaier een armvol halmen sneed het af met de sikkel. Vier van deze bosjes werden samengebonden tot een garve (garve komt van greep, grijpen). Garve, ook wel belasting. De derde garve.

Gasthuisgrond Grond toebehorende aan een gasthuis instelling.

Gearfdengrond Grond in eigendom van de geërfden, de Markegenoten. Ook wel Markegrond.

Gebettert sijn Zich gedragen, verbeterd hebben.

Gebreckelick weren In gebreke zijn, niet aanwezig zijn.

Gebondt Gebinten.

Geboerlicke Gebruikelijk.

Gebuert Geboren.

Gecoeren Gekozen.

Gedeijlt Gedeeld. Onder malkanderen en de bueten den Heere van den Lande gedeijlt. Onder elkaar en buiten de rechten van de landsheer om gedeeld.

Gedemitteert Ontheven van.

Gedechtich Indachtig.

Gedelt Gedeeld.

Gedeputeerden Het bestuur van de Graafschap.

Geemploiert Gebruikt voor.

Geender werden Zonder waarde. Niet rechtsgeldig.

Geerken - Goerken Schuin toelopend stuk grond.

Geers – Geerzen Oude Nederlandse vlakte maat.

Geestlick Behorende tot de geestelijke (vicarie) goederen.

Gefuert Gebracht naar ……

Gehalt Gehaald vanuit …….

Geikken Oude landmaat, groot ….geikken.

Gekofft Gekocht.

Gelt Geld.

Geldpacht Deze latere pacht lag meestal wast voor een periode van zes jaren.

Gelte – Gelten (mv.) Inhoudsmaat in zuivel.

Gemaeckt sinnen Kosten die gemaakt zijn.

Gemeenelands omslagen Belastinggeld voor diverse verschillende belastingheffingen vanaf de middeleeuwen, te betalen aan de landsheer.

Genomene oculaire inspectie Bezichtiging ter plaatse.

Gependet Behoed worden.

Gerdelse schepel Oude landmaat 1450 m². Zie schepel.

Gerftiend Heffing van op het veld staande garven.

Gerve of Garve Garf, garve (Duits: Garbe). Oorspronkelijk greep de maaier een armvol halmen sneed het af met de sikkel. Vier van deze bosjes werden samengebonden tot een garve (garve komt van greep, grijpen). Garve, ook wel belasting. De derde garve.

Gescheften Zaken.

Gesinde Huisgenoten of personeel.

Gestecken Gestoken.

Geslagen Gehouwen, kappen van hout e.d.

Gestalter Aangestelde, door …..aangesteld.

Gesteigert Verhoogd, belastingen worden verhoogd.

Getaeghen ende gebaeren Getogen en geboren.

Gewichten 50 Libra = 1 pond. 32 Lood = 1 oude pond, 1 Lood = 15,44 gram. Oude Nederlandse gewichten.

Gewrucht Afrastering, grens met buren.

Gierst Een hele reeks van cultuurplanten, behorende tot de familie van de granen. Men kan zeggen, dat alles wat niet samengevat kan worden onder de naam tarwe, gerst, rogge, haver, maïs en rijst onder de naam gierst valt. Twee belangrijke soorten gierst zijn sorhum en millet, waarvan het zaad gebruikt wordt in de veevoederindustrie.

Giesegoor Bouwland

Gift brieven Schenkingen van land, met alle renthoeven, gebouwen, slaven, etc. in volheid van bezit. Zonder verplichtingen en alle vrijheid deze goederen te verkopen en, of te schenken.

Goerken – Geerken Schuin toelopend stuk grond.

Goor Een laag gelegen, moerassig gebied (zie ook broek).

Goudsgulden Floreen, Florentijnse munt = 50 Vlaamse stuivers. 28 Gelderse stuivers.

Gouwen (Pagi) Zie ook Almende, uitgestrekte landstreek.

Grafelijke domeinen. Grafelijkheids domeinen Land in bezit van een graaf, die dan dominus (heer) immediatus (onafhankelijk) is.

Grave Een sloot (grave komt van graven). Sloten, gracht.

Grazenlands Oppervlakte maat. Aantal dieren x te begrazen land in aantallen.

Grietmannen Hoofd van de grietenij, ambtenaar die moest toezien dat de jaarlijkse renten aan de vorst betaald werden. Ook wel schout genoemd, later veranderd in burgemeester.

Grondcijns Een vast bedrag door horige hoeve bewoners te voeldoen over de opbrengsten van de hoeve, ook bekend als thins - stedigheyt, rente, recht, pacht, rijsvoeren, rookhoenderen, koppelkoren, etc.genoemd.

Grondrente Belasting door de eigenaar /gebruiker te voldoen aan de cijnsheffer.

Grooithinsen Belasting geheven op uitgegeven stukken grond in dorp of stad voor huizenbouw.

Grove tiend Tienden, geheven op akkerbouw gewassen.

Gruit Gebroken koren, meel, (gruitmolen).

Gunstbeden Vrijwillige opbrengsten, geldsom aan de graaf, door alle onderdanen te betalen.

Haard Oorspronkelijk de vuurplaats in het midden van de woonruimte in het losse huus. Later verplaatst tegen de brandmuur of een zijgevel van de woonkeuken. Het vuur werd gestookt in de vuurkuil (vuurkoele). Achter de haard een gietijzeren haardplaat, soms met prachtige bijbelse voorstellingen. Rondom deze haardplaat werden tegels aangebracht soms met fraaie bloem- of diermotieven. In de liggende haardplaat was de vuurkuil uitgespaard. Boven de haard was de ruime schoorsteen, de bôzem.

Haardstee geld Schoorsteen geld, een tiende penning heffing.

Haeren munt op doen Spreken.

Halffscheijt De helft, doormidden delen.

Halven Betreffende.

Hamel Gecastreerde ram (schaap).

Hanen pacht Alleen witte hanen mochten worden geleverd, werd in 1840 in pachtgeld veranderd.

Hangen ein hecke Een hek, poort, ter afsluiting van een stuk grond (weide) hangen.

Hannop Hennep.

Hartelick Hard.

Hanttastonge Hand opsteken bij een eed afleggen.

Haymanlanden Tegen de zee (water) afgesloten land met een dijk, die ook wel haymannen genoemd wordt.

He hef krig met et wief Hij heeft ruzie met de vrouw.

Heerd Oorspronkelijk de vuurplaats in het midden van de woonruimte in het losse huus. Later verplaatst tegen de brandmuur of een zijgevel van de woonkeuken. Het vuur werd gestookt in de vuurkuil (vuurkoele). Achter de haard een gietijzeren haardplaat, soms met prachtige bijbelse voorstellingen. Rondom deze haardplaat werden tegels aangebracht soms met fraaie bloem- of diermotieven. In de liggende haardplaat was de vuurkuil uitgespaard. Boven de haard was de ruime schoorsteen, de bôzem.

Heerde of ethel Een van alle lasten vrij stuk grond.

Heergewaad Bij het overlijden van de horige boer, moesten zijn erven de hofheer geld betalen en hofhorig worden en onder ede zijn verplichtingen bevestigen.

Heergewade Geschenk aan de eigenaar bij nieuwe verhuring, pachtcontract.

Heerenguldens Verzamelnaam voor alle lasten die vroeger als; vrijgeld, voogdgeld, voederkoren, brevonge kerst en herfstbede voorkwamen. Heerenguldens werden later als een algemene belasting vorm, door de belastingdienst geheven.

Heeydens Heden.

Hegge Met gras begroeid stuk grond lang, een bouwland.

Heiligen dagen St. Victorsdag, 10 oktober en St. Sererus, 22 oktober.

Hekkensgat Ingang naar de weide afgesloten met een hek.

Hele en halve hoven Verplichting om de huishouding van de Utrechtse Dom draaiende te houden voor een hele of halve maand. Veel abdijen kenden deze verplichting t.o.v. hun bezittingen.

Henne Tot.

Helpedagen De verplichting om de heer een of meer dagen te helpen bij het werk op diens landerijen.

Herengrond Grond toebehorende aan de adellijke heer.

Herto ieder titt Zoals het altijd is geweest.

Heurne, Hoek, Winkel. Hoekig perceel in de hoek gelegen.

Hessenwegen 1. Bochholt - Aalten- Romienendiek - Halle - Zelhem - Hummelo - Doesburg. Met onderweg de herbergen, Radstake - de Landeweer- ’t Wapen van Heeckeren. 2. Aalten- Varsseveld - IJzervoorde- Doetinchem- Doesburg. Met onderweg de herberg, Wiemelink bij kasteel de Slangenburg.

Heytze Noemt die.

Hi munt Hij bedoelt.

Hierder Herder.

Hierlantsche. Plaatselijk.

Hilicken Huwen.

Hilliger Heilig.

Hoefslag Dijkslag, verhoefslagingen, scrodingen of verstoelingen. Lasten t.b.v. dijken onderhoud, polderlasten.

Hoege Hoge.

Hoek, Heurne, Winkel. Hoekig perceel in de hoek gelegen.

Hoemysse Hoogmis.

Hoen, hoender Kip, kippen.

Hoenders Door lijfeigenen opgebrachte cijns met namen als, lijf- hals- haard en rookhoenders. Cijns in natura.

Hoenpenningen Levering van levende kippen als cijns.

Hoeve land 16 morgen tot 24 morgen land. Morgen is een oude vlaktemaat, zoveel land als er op een morgen geploegd kan worden.

Hof Een goed waaraan horigen waren verbonden. Gaarden/tuin bij het huis. Erf.

Hofdach. Hofvaart Jaarlijkse verplichte dag om als hofhorige aan het hof van de grondeigenaar te verschijnen, waarbij de hofrechten opnieuw werden voorgelezen en hun hofhorychheit, erkennen.

Hofmeier (Villicus) Had als vertegenwoordiger van zijn heer, op zijn hof het ambt van rechter. Ook wel Major Domus. De hofmeier woonde ook op het landgoed en was ontvanger van de opbrengsten van het land (een soort hoofd boekhouding).

Hofrechten Een horige van een hof mocht niet zonder toestemming van de heer, verlaten, met rente belasten.

Hofstede Naar curtis Latijn voor hof, boerderij met land, omsloten door een omheining of houtwal.

Holt afslaan In mindering brengen van een leeg vat (statiegeld).

Holtsingel Met hout begroeid stuk grond langs een bouwland.

Hondlands Oppervlakte maat voor het heffen van tienden voor aardappelen, zoveel stuiver de hond ± 1730.

Hondersten penning Belastingsoort, 1/100 geldbedrag.

Hoofdcijns Was een persoonlijke cijns die de horige zelf moest voldoen. Een jaarlijks teken van erkenning der horigheid t.b.v. de grondheer.

Hoofdhof Ook wel werfhof of gerechthof, hof waar recht werd gesproken.

Hoogheemraden Toezicht op polderwerken en waterbeheersing, met veel macht, die ingeperkt werd in 1795.

Horige Een verhouding tussen grondeigenaar en gebruiker, die er voor zorgde, dat de eigenaar behoorlijke grondgebruikers had en de gebruikers het vaste gebruiksrecht garandeerde. Dit gebruiksrecht was praktisch erfelijk tegen een zeer lage, vaste pacht. De gebruiker evenwel was verplicht op het goed te blijven onder bepaalde voorwaarden als ten aanzien van het huwelijk. In oost Gelderland gold de horigheid tot 1795, en in wezen tot 1900, zij het niet op wettelijke grondslag (zie scholteboeren).

Horigheid Een verhouding tussen grondeigenaar en gebruiker, die er voor zorgde, dat de eigenaar behoorlijke grondgebruikers had en de gebruikers het vaste gebruiksrecht garandeerde. Dit gebruiksrecht was praktisch erfelijk tegen een zeer lage, vaste pacht. De gebruiker evenwel was verplicht op het goed te blijven onder bepaalde voorwaarden als ten aanzien van het huwelijk. In oost Gelderland gold de horigheid tot 1795, en in wezen tot 1900, zij het niet op wettelijke grondslag (zie scholteboeren).

Horst Met bos of heide begroeide hoogte te midden van laagland.

Huess Huis.

Huete Heden.

Huislot, Huislode Belasting voor landbouwers die op hofdomeinen woonden.

Huisgeld Belasting over de woning door de hertog geheven.

Huishoenders 1 jarige hoenders, cijns in natura dus kippen. Naar de tijd van de opbrengst heten ze; pinksterhoen, maartenshoen, vastenavondhoen, goohoen, voogdhoen en cijnshoen.

Hulder Mannelijke zaakwaarnemer, teken en eed bevoegd voor gehuwde vrouwen, weduwen en minderjarige kinderen.

Huldigingseed Eed, waarbij de boer zich als horige onderwerpt aan de grondeigenaar.

Huttentut Dederzaad. Een oliehoudend gewas, dat tot 1900 verbouwd werd in de zandstreken om het zaad en het stro. Uit het zaad werd olie geperst, dat gebruikt werd als spijsolie, voor verlichting en soms als smeermiddel. Van het stro werden fijne bezems gemaakt om de vloer van de kamer aan te vegen.

Huurboeren, Huerman (Fries) Vrije lieden, die naast de belasting aan de koning, pacht aan hun landheer betalen.

Ieglichhen, ein ieglichen Een ieder.

Iesselrechten Het recht om ganzen en ander jongvee langs het riviertje de Oude IJssel te hoeden, door aanwonenden.

IJmant, ijmant een goet comp to Iemand, iemand die eigenaar wordt van een hoeve.

Immes dage Vroeger.

Ind siede Bij hoog en laag.

Ingedoen to niet gemaakt Alle eigendommen stuk gemaakt.

Ingegaen, ende ingegaen wanner Vanaf nu, nu voortaan.

Inslag In heideachtige weide met veel boomtwijgen e.d. Alleen te gebruiken voor schapen en geiten.

Inslagh Omheind weiland (vruchte, houtsingels).

Impost Accijnzen voor eetbare, drinkbare en andere zaken voor gebruik, (een soort BTW) vanaf 14e eeuw bekend.

Irstdages Eerstdaags. Dat die Markepalen irstdages vernijet, und gestalt mogen werden. Dat de Markepalen eerstdaags vernieuwd en geplaatst zullen worden.

Itsunto Nog steeds.

Jaerlix Jaarlijks.

Jeder reijse Iedere keer.

Jegelick Een ieder.

Jelick Gelijk.

Jochen, (juchos). Grootte van een boerderij (omvang).

Justa hura Vaste huur aan het klooster in geld of in natura, door vrije boeren aan het klooster te betalen, hun leven lang.

Kabbesland Kabbes = kool, puntje van het bouwland voor de koolteelt.

Kadaster Vanaf 1832 ingevoerd in Nederland, voor Gelderland zetelend in Arnhem. Vanaf die tijd werden de gegevens genoteerd als (OAT) oorspronkelijke aanwijzende tafel en tekeningen, waarop de nrs. der percelen en opstallen, eigenaren en vruchtgebruikers, beroep eigenaar, soort eigendom, inhoudsgrote, ingedeeld per klasse en vermelding van polder of dijklasten. De optekening vond plaats tussen 1811 en 1831 ter vervanging van het verpondingkohier, als registratie van onroerend goed. Vanaf de invoering van het kadaster in 1832 zijn registers en kaarten bewaard gebleven.

Kaevenstede Keuterboer, nieuwkomeling in de Marke.

Kamp Hooggelegen stuk bouwland, door individuele ontginning, vaak omringd door brede houtwallen of bos.

Kanons Korte, rechte singels, van elkaar gescheiden door sloten.

Karff Korf.

Karren Rekeneenheid voor grasland, ook wel voerenhooi of naar morgens gerekend.

Karspel Oorspronkelijk alles, wat bij de kerk behoorde, de parochie dus later kerkdorp: d.w.z. een dorp met een kerk als centrum.

Kater of kotters of kaeter Kleine boeren. Keuterboer, nieuwkomer in de Mark.

Kattengat Gat voor de kat, aan de deelkant, om muizen te kunnen vangen in de kelder ruimte.

Kerckhoeff Kerkhof.

Kerkegrond Grond toebehorende aan een kerkelijke instantie.

Kerkesproak Een manier, om na afloop van de kerkdienst officiële berichten of marktprijzen door te geven aan de mensen. Dit gebeurde door de koster of schoolmeester.

Kerspel Oorspronkelijk alles, wat bij de kerk behoorde, de parochie dus later kerkdorp: d.w.z. een dorp met een kerk als centrum.

Keurmede, keurmedigen Het recht om uit de nalatenschap van zijn horigen, één stuk ter keuze te nemen, door de hofheer.

Keurnoten Gerichtslieden, schepenen van de stad.

Kieftengat, kieft. Gat niet met watergevulde laagte, kievit.

Kielspitten Kielvormige greppel spitten, uitgraven. De zichtvreeden worden afgekielspit.

Klinck Heuveltje.

Kloosterzaten Kloosterboerderijen, in Friesland uithovengen.

Kloosterheffingsrollen Optekenen van levering van koren aan het klooster, door de cijnsplichtige.

Kloot Stuk land, verdeelwoord voor kleinere stukken (gras) land.

Kluun Soort turf.

Knibbelboom Boom op de grens van 2 percelen. De plaats gaf vaak aanleiding tot ruzie.

Knipgat Wagenspoor in een zandweg, ’s winters vaak vol water.

Kotters of Kater of kaeter Kleine boeren. Keuterboer, nieuwkomer in de Mark.

Koeslag Schatting van koeien, het koegeld dat horigen en kloosters aan de landheer moesten betalen. Ook werd ruwvoeder voor de koeien als opbrengst gezien. Koegeld of voergeld kwam hiervoor in de plaats.

Koeweydens Oppervlakte maat ca. 0,85 ha. Een koe heeft per jaar een bepaalde hoeveelheid weiland nodig om voldoende voer te krijgen.

Kolk Drinkplaats voor vee.

Koolhof Moestuin.

Koolhoop Houtskool mijt.

Koppel Gemeenschappelijke weide.

Koptienden Belasting, één of meer kopkoren van elke schepel land.

Korentiend Belasting, tienden van gerfrogge of gerfgerst later garven.

Korenvrucht Een belasting. Een tiende van haver.

Korweiden, Karweiën Verplicht werken voor de landheer, die dit als zijn heerlijk recht beschouwde.

Kreil Kreil een samenstelling is van krei en -el. Dus is de betekenis: kraaienbos. Zo is er een Kreyenloo bij Ootmarsum, een Kreil in Winterswijk en vinden we in het Gooi en in Drenthe de naam Crailoo.

Kroosheemraden Lagere heemraden in de ambachten, voor onderhoud van dijkwerken aan verschillende ambachten toevertrouwd.

Krijtiende Een oud recht, waarbij als het tiende gedeelte van de opbrengst voor de tiendheer was. Het tiendrecht is van kerkelijke oorsprong. De rechten kwamen in handen van wereldlijke heren: men kon de rechten van tiendheffing kopen en was men tiendheer. Het rustte op de producten van de akker, maar ook op die van de veehouderij. Men onderscheidde grove en smalle tiend. Grove werd geheven van akkerbouwgewassen als granen, smalle tiend van hofvruchten. Krijtiende of bloedtiend betrof dieren als biggen en lammeren. Tienden werden als zeer onrechtvaardig beschouwd. Extra inspanningen van de boer kwamen de tiendheer ten goede. In 1907 kwam de tiendwet tot stand, die afkoop op billelijke voorwaarden regelde.

Kruipin Smalle doorlaat in de heg. Ook wel voor een kleine woning.

Kubbenpost Afdak.

Kunstschappen Verklaringen.

Kunstweie Weide met eenjarig gras, werd gemaaid als koeien voer.

Kwadden Dit zijn de topeinden van de zijtakjes van het eiken hakhout bij het eekschillen. Tot bossen gebonden was dit uitsluitend geschikt voor het stoken van de bakhoven.

Laak Leek van leken, druppelen, bevloeien, natuurlijke waterlopen, gebruikt om was te bleken.

Laar Intensief door mensen of dieren gebruikt bosachtig gebied (terrein).

Laathoeven Onder het gezag staand van het hof waartoe zij behoorden en aan de hofmeier pacht in natura moesten betalen.

Laer Intensief door mensen of dieren gebruikt bosachtig gebied (terrein).

Landerien ende haven Landerijen en gebouwen.

Lantheer Eigenaar van het goed, goedeigenaar, lanter.

Lantschap, de Cijnsplichtig aan de rentmeester van de lantschap van Gelderlandt, de Staten van Gelre.

Laoke Leek van leken, druppelen, bevloeien, natuurlijke waterlopen, gebruikt om was te bleken.

Laurensdag. St. 10 Augustus, zie ook Heiligendagen.

Lasterwoerde Scheldwoorden.

Leemercamp, lemer, Lähmer Is een soort kers, een boom van dit soort kers stond op deze kamp.

Leenen of beneficiën Leengoed aan adellijke of klooster landerijen.

Leguminosen Planten geslacht van tweezaadlobbigen, zaaigoed.

Lestleden Laatst.

Lick Lijk. Likstege, met ein vecken afgeloten. Lijkweg (steegje), met een hek of slachtboom afgesloten.

Lieftochts perceel van lijftocht Levens onderhoud, vruchtgebruik, opbrengsten van lijftocht, voor de oudere bewoner van een huis als kinderen het overgenomen hebben. Lijftocht = huis.

Lijckwech Lijkweg. Die oeren lijckwech dair doer hadden deden subsidium dairto. Boeren die hun lijkweg daar door hadden lopen en er subsidie voor kregen.

Lijkwegen in Zelhem Vanaf de grens met Doetinchem; Groot en Klein Warninckhag, den Leuvenborgh, die Laickhorst en Snidersstede, anno 1609.

Liten of laten Cijns -of thinslieden die als onvrijen het land in gebruik hadden van de grondheer en daarvoor cijns of tijns betaalden.

loenszgaete=lunsgat, spiegat Vertikaal tot schuin aangebrachte gaten in het blok (draagvloer) van de wagen. Die Lünse (D.)= luns, spie. In de gaten werden lunsen gestoken waar het bret tegen aan kwam teneinde de ladingcapaciteit van de platte kar te vergroten.

Loesen Verliezen.

Loffweerdich besscheijt Deugdelijke bewijzen.

Loo Bos met zacht kaphout.

Lood Een oude Nederlands gewicht van 494,09 gram. Het pond werd verdeeld in 32 lood. Een lood is 15.44 gram.

Los huus Een boerderij in een gezamenlijke ruimte voor mens en dier.

Los leenen Verschillende losse percelen als leengoed.

Lot Census- cijns. Lot = aandeel in (iets) een bepaalde som te betalen aan de grondheer.

Loenszgaete (=lunsgat, spiegat) Spiegat in het blok van de wagen. Die Lünse (D.)= luns, spie.  In de gaten werden lunsen gestoken waar het bret tegen aan kwam om de ladingcapaciteit van de platte kar te vergroten.

Lues (luiskruid) IJzerhorde, onschadelijke weide- en bermplant.

Maalbomen Bomen als grensbepalingen van een stuk grond voorzien van een kruisteken, de Romeinse letter tien X, soms met spijkers weergegeven.

Maarschalk Paarden knecht. Oorspronkelijk vorstelijk opperstalmeester, later opperbevelhebber feodale ruiterij.

Macadamweg Verharde weg.

Magescheit Boedelscheiding.

Maisniede lieden Vrije pachters, vrijgemaakte lijfeigenen die bij hun vrijlating verschillende voorrechten verwierven.

Malder Inhoudsmaat naar molenaar genoemd, de hoeveelheid graan die iemand mag aanleveren om te malen.

Malkanderen Met elkaar.

Malter Grootste inhoudsmaat voor graan, ook wel maldra, groter dan een mud als inhoudsmaat.

Mannich, so mannich klager Per klager beboet voor ….

Mannich waerve Menigwerf.

Mancksaet Gemengd graan.

Manse. mv. Mansi of Mansen Hoeve.

Mansi heriditari Erfelijk bezit, 13e eeuw.

Mansi ingenviles Vrije boeren, 13e eeuw.

Mansi proprietarri Eigen hoeve, 13e eeuw.

Mansi serviles Dienstbare boeren, 13e eeuw.

Manus mortua Goederen in de dode hand. Zie dode.

Margen Een oppervlaktemaat, 1 margen, zoveel land als er op een morgen geploegd kan worden, per streek verschillend. 10 morgen, = ± 9 ha, = ± 4 schepel zaad.

Marketon Dialect voor een oud perzikensoort, zeer sappig! Bleek van kleur en niet houdbaar.

Marken Marken bestonden al in de achtste eeuw. Het woord mark betekende oorspronkelijk merk, merkteken, merkpaal, grens. Het is een afgebakend gebied, gemerkt door merkpalen. In de loop der eeuwen werd het gebied zelf zo genoemd, om de gemeenschappelijke, de niet verdeelde woeste, gronden aan te duiden.

Markerichter Een overheidspersoon, hij moest recht spreken in kleine zaken als ruzies beslechten en diefstallen bestaffen.

Marktvrede Bescherming van de kopers en kooplieden tegen arresten, men kon gaan en komen in vrijheid.

Mars, mersch Land door water omspoeld, moerasland, ook wel mors, mers of broek genoemd.

Maten In gebruik tot 1820, voor de invoering van het metrieke stelsel in Nederland. 1 Mijl = 1000 meter. 1 Roede = 10 ellen = 1000 cm = 10 meter. 1 El = 10 palmen = 100 cm. 1 Palm = 10 duimen = 10 cm. 1 duim = 10 strepen = 1 cm. 1 streep = 1 mm. 1 Rijnlandse voet = 31,394 cm. 1 Rijnlandse roede = 3,7673 cm. Nu (12 voet). 1 Rijnlandse duim = 2,615 cm. Er gaan 12 duimen in een voet. 1 Rijnlandse morgen = 600 vierkante Rijnlandse roeden (van 12 voet) en is 8515,79 m². Een vierkante Rijnlandse roede = 14,193 m². 1 Hollandse morgen is 0,85 ha. Een Nijmeegse molder is 0,68 ha. Een Amersfoortse molder is 0,77 – 0,78 ha. Een Zutphense molder is 0,45 - 0,46 ha.

Mathe Perceel grasland.

Meekrap Ook wel Rotte genoemd, kruidachtig plant welke gebruikt werd om stoffen rood te kleuren.

Medeken Meken, maatje, kleine weide.

Megeden Maagden, dienstboden.

Meistergarven Zie ook domineesgarven. Ze waren bestemd voor de schoolmeester om zijn bestaan wat te verlichten.

Meisterhoven Boerderijen bij het klooster met een hofmeier aan het hoofd.

Memorie goederen Giften aan memorie heren van het klooster, meestal vicaris en pastoor.

Mestmaoltjen Mestvisite bij de dominee, als dank voor de in het voorjaar gratis bezorgde kar met mest.

Mey en Bamisschot Lente en herfst bede, verplichte giften aan de graaf, hertog of bisschop.

Miete. Mijt Stapel, hoop, bv. miete voor turf of hooimiete.

Migrantes Vrijen (geen lijfeigenen) zonder landbezit.

Miskoorn Een afdracht van graan ten behoeve van de kerk (de pastoor) voor het lezen van de mis voor gestorven familieleden of vrienden, of als dank voor de oost. In 1810 werd het door Lodewijk Napoleon afgeschaft als tegemoetkoming aan de R.K. boeren. In 1815 werd het weer ingevoerd op aandrang van de bezitters van dit oude recht, dat ze gekocht hadden na de reformatie. Veel verzet van R.K. zijde, want de bezitters van miskoorn lazen geen mis voor hen en brandden geen waskaarsen.

Mistant Kwaad.

Molder Inhoudsmaat naar molenaar genoemd, de hoeveelheid graan die iemand mag aanleveren om te malen.

Molders gesey Oppervlakte maat van 4 schepels zaad, dus 4x1450 m² =5800 m².

Morgen Een oppervlakte maat, zeer verschillend van streek. In de Achterhoek gold de Rijnlandse morgen; 8516 m². In de Liemers komt deze oppervlakte maat nog verspreid voor als 84 of 85 are.

Morgengeld, census, ook wel morgentale Geldbede voor 6 jaar soms korter, soms tot 10 jaar te betalen.

Montlich Mondeling.

Mud of Mudde De oudste maat, die voor graan of meel e.d. wordt gebruikt overeenkomend met een hl. Mud komt uit 't latijnse woord modium= maat. Per streek verschillend: men sprak van een mud of mudde: Zutphense, Doesburgse of Doetinchemse moate (maat).

Mulder Inhoudsmaat naar molenaar genoemd, de hoeveelheid graan die iemand mag aanleveren om te malen.

Munten 10 Schillingen = fl 3,- 1 pond = fl 1,- Denariën = 1 alt moerken = 72 Butges Kar gulden Duiten Stuivers Blank Talenten Grooten oude schilden. ₤ pond Caroligulden voor het eerst geslagen in 1521. 20 stuivers = 1 Caroligulden. Een uitvoering in goud, gewicht 2,91 gram, gehalte 0,585.  Een uitvoering in zilver, gewicht 22,85 gram, gehalte 0,833.

Naestleden Pas geleden. Naestleden aver ‘t stellen van een nieuwe ontfanger. Bij het aanstellen van een nieuwe ontvanger der belasting.

Naestcomende holtinge Eerst volgende vergadering.

Nae Dichtbij. Niet te nae, gants in geener deelen. Niet te dichtbij, in geen geval.

Nakoop, recht van. Goederen door geestelijken en kloosters verkregen bij het overlijden, worden beperkt bij wet.

Namtplick Namelijk.

Neffens Benevens.

Nemplick Namelijk. Oren eidt gedain nemplich. Zij hebben hun eed afgelegd namelijk: Jan, Piet, etc.

Nha mijnen vijff synnen Naar eer en geweten.

Nijet mede gewaert en weer emand die geen rechten heeft binnen het Markeverband.

Nijet to laeten om vriendt, off lijeff off leed, om golt of silver Eed van de vorster van de Marke, zweert zich niet te laten leiden door vriend, goud of zilver.

NN Nomen Nescio (Latijn), aanduiding voor onbekend persoon of persoon die onbekend wenst te blijven (bijv. bij een gift).

Novale tienden Deze werden sinds oude tijden gehevenvan nieuw ontgonnen land.

Nyebreck Zie braaktiend

Oeren Hun. Op ander gewalt, den man moegen sij met oeren Marken Richter vangen. Bij een ander vergrijp mogen zij hem namens hun Marken Richter gevangen nemen en laten berechten.

Oergrond IJzerhoudende grond, rood van kleur.

Oertke Oude Nederlandse munt, groot formaat in slecht zilver geslagen, eind 15e eeuw als oertke, oirtgen, later tot begin 17e eeuw als ¼ stuiver of dubbele oort, duit in koper geslagen.

Oevelganck – Ovelgank – Evelgank Contract waarbij iemand (deel van) vermogen afstond aan een ander en daarvoor levenslang onderhouden werd, kloosters en gestichten.

Oirtgen Oude Nederlandse munt, groot formaat in slecht zilver geslagen, eind 15e eeuw als oertke, oirtgen, later tot begin 17e eeuw als ¼ stuiver of dubbele oort, duit in koper geslagen.

Offte het waer Tenzij.

Olders Ouds. Van olders heer plach tho gaen und behoert tho gaen Van oudst her is het zo gegaan en behoort het te gaan.

Olde dussenden 17e eeuw. Net als floreenen belasting geheven over het gezaai, korenteelt, indien het perceel uit 1000 ploegen of volle erven bestond.

Old gewoonlich Naar oud gebruik, gewoonte.

Oldschildgeld Belasting per dorp.

Omb redenenZ Als zijnde redelijk.

Omdrifte Weg voor veevervoer.

Omstemmige, met gemeine omstemmige Algemene stemmen, met algemene stemmen.

Onbeheerde rechten Rechten op gestrande goederen, verborgen schatten, verlaten land en hoeven, de resnullis (Romeins).

Onbehindertt Door geen rechten van een heer gehinderd (van Heeren tot Heeren onbehindertt).

Onbeschedigt, van ijemande Niet aangetast door iemand.

Onbespirt Zonder verhindering.

Ongrond Ongebruikte, braakliggende, grond.

Onlant Wildernis, onbegaanbaar moerassig land.

Onmundig (kind) Minderjarig kind.

Onnutte woirden Scheld woorden.

Onraedt Onkosten. Het opgeld, dat boven de koopsom betaald moet worden.

Ontfueren wolde Mee willen nemen, stelen.

Ontvryen Ontwijden.

Ooftteelt Fruitteelt.

Oort Oude Nederlandse munt, groot formaat in slecht zilver geslagen, eind 15e eeuw als oertke, oirtgen, later tot begin 17e eeuw als ¼ stuiver of dubbele oort, duit in koper geslagen.

Oortgeld Belasting geheven in de muntsoort oort.

Opbranddag Jaarlijks brandmerken van paarden.

Opgravonge is gedaen Grond heeft uitgegraven.

Opponirt Verzet. Wie sich dair tegens opponirt, sal vervallen sihen in einpein van ein ton birs.  Die zich daar tegen verzet, moet een ton bier betalen als boete.

Opten weder penninck Op hun kosten.

Opt nije gecoren Opnieuw gekozen, herkozen tot, ….

Orkonde gerichtsluiden De schrijvers of griffiers.

Ovelgank – Oevelganck – Evelgank Contract waarbij iemand (deel van) vermogen afstond aan een ander en daarvoor levenslang onderhouden werd, kloosters en gestichten.

Paatbrinck, pacttbrinck Open hoek om bomen te planten, zonder recht op ondergrond te hebben, met grens aan een kant van de gemeenschappelijk weidegronden.

Pacht met den hande Tijnsplichtige moest zijn met tijns bezwaard goed eerst ter verkoop aanbieden aan zijn tijnsheer.

Pachtvarkens Voor de pacht van een weiland en gebouwen werden een of twee pachtvarkens gegeven of een geldswaarde daarvan.

Pagi Zie ook Gouwen.

Palm Een oude lengtemaat, afgeleid van de breedte van de handpalm, gewoonlijk ter breedte van vier vingers, overeenkomend met ongeveer 10 cm. Palm = 10 duimen = 100 streep. Maat voor 1820.

Pantschap In onderpand hebben.

Pastoor, pastor Predikant, theologie student, geestelijke.

Peerdegeholt De verplichting om voor de heer een paard beschikbaar te houden.

Pegge Triangel, driehoekig stuk grond, wigvormig.

Penalen Schuldenaren.

Pene Boete.

Petri Dit was de naamdag van Petrus en wel op 22 februari. Dan werd de pacht betaald of ging men verhuizen, als de pacht was opgezegd.

Piepe, piepen Korte, rechte singels, van elkaar gescheiden door sloten.

Pikgat, pik Onderste laag van de turf, in kluuntjes te drogen gezet.

Plagge spade IJzeren schep, werd gebruikt voor het steken van de plaggen op de afgebrande heide. Houten steel 87 cm. IJzeren schep 27 cm.

Plaggensteker Soort schop met horizontaal plat schepgedeelte, aan houten steel, met halverwege een houten handvat, 87x36 cm.

Plaghvree Bosgrond om af te plaggen.

Plakdreefken Een stuk land dat regelmatig werd afgeplagd.

Plakhak, ook wel plakzicht genoemd Voor het maaien van plaggen.

Ploegen Oppervlakte maat voor land.

Ploegschatting, geheven over het aantal ploegen Maat van een stuk land, te betalen in natura of geld. Belasting.

Ploegvoor Afzonderlijk perceel op een enk of kamp, akker.

Pluizenmest Vaste en vloeibare uitwerpselen van het vee, vermengd met grote hoeveelheden stooisel, heide-, veen- of grasplaggen, het blad van loofbomen of dennennaalden.

Ploegvrede, ook wel Akkervrede Het gaf de poorter, stadsbewoner, de vrijheid om het land buiten de poorten van de stad te bewerken en te oogsten.

Poerter Poorter.

Pol Hoger gelegen stuk land met bebouwing, de grond rondom wordt d.m.v. een gracht (voor afwatering) omringd.

Pond Gewichtsmaat: ½ kg. Vroeger ook Amsterdams pond (0.494 kg), onderverdeeld in 16 ons of 32 lood. Een lood is 15.44 gram.

Pondt groet Waarde 6 gulden. Groet is een duur bijvoegsel aan bier.

Ponde nalen lands Ponden maat. Oude landmaat in Friesland, groot 0,3678ha. Vaste jaarlijkse belasting aanslag.

Ponden schots Belasting variërend in hoogte per jaar.

Pont schattonge, pont schatingen Zie verpondingkohier. Belasting over grondbezit. De Markenrichter was tevens belastingontvanger.

Pootbrink, paatbrinck, pacttbrinck, potbruijncke Open hoek om bomen te planten, zonder recht op ondergrond te hebben, met grens aan een kant van de gemeenschappelijk weidegronden.

Poorter(s) Lijfeigenen die doordat ze naar, met een muur omsloten stad trokken en daar binnen bleven, ontslagen werden van hun lijfeigenschap. ± 12e en 13e eeuw. Middeleeuwen.

Potbruijncke Open hoek om bomen te planten, zonder recht op ondergrond te hebben, met grens aan een kant van de gemeenschappelijk weidegronden.

Potstal Een stal, waarbij de koeien op de mest staan. El dag werd er schollen gestrooid, zodat de stal snel vol raakt met mest voor het bouwland. Er lag vaak een laag van één meter dik pluizenmest in de stal. Per ha bouwland had men zestig tot tachtig karren stalmest nodig, wilde men een redelijk hoeveelheid rogge verbouwen.

Pound Munteenheid, oorspronkelijk aanduidend een zekere gewichtseenheid in Angelsaksische landen 0,453 kg metaal.   In de Rom. tijd libra genaamd, van daar Fr.livre, en Eng.aanduiding £, It. livra. Gouden munt ter waarde van pound sterling heet sovereign. Pond Vlaams was 20 schellingen. Pond Hollands 1/8 deel daarvan = 2,5 schellingen. Onder Karel V: 1 pond = 20 stuivers.

Praeleviumsen of pretium primitivum Ook wel voorlijk genoemd, een som geld vooraf betaald aan de landheer, als gezamenlijk bijeengebracht geld voor de gemeenschappelijke gronden.

Praest Abt van een klooster.

Precariën Zie bede aan graaf. Precariën ook wel grutte.

Prikken schots Belasting, variërend in hoogte, per jaar verschillend, een, twee, drie of meer prikken schots.

Pro Deo Gratis. Niet in de verponding aangeslagen.

Pro introita Bij zijn intrede b.v. van de Marke.

Punder Een weegapparaat, ook wel ulster genoemd. Bestaande uit een hefboom met een lastarm en een krachtarm. Het steunpunt ligt ertussen. Op de krachtarm kan een gewicht heen en weer geschoven worden tot er evenwicht is. Een schaalverdeling op de krachtarm geeft het gewicht van de last aan. Bij een trekpunder werkt het geheel met een veer en een schaalverdeling op de veerhuls.

Quamdiu vivam Gedurende het leven, schenking van goederen aan b.v. het klooster, die na het overlijden van de schenker in zijn geheel aan het klooster verviel.

Quaedt Kwaad, boos.

Queme Kwam.

Quijtmaeken Wegdoen.

Quijtslach Kwijtschelding.

Qutet Gelijk.

Redet Spreekt.

Rechtevoort Tegenwoordig.

Rechtsban Recht om als wereldlijk persoon b.v. graaf of hertog, een straf op te leggen, waarbij iemand vogelvrij, of zijn bezit verbeurd kan worden verklaard.

Regraeven Grenssloot tussen percelen grond.

Remigus en Victor 1 en 10 oktober, betaaldagen voor rente.

Rentegevende rechten Tolwegen, tolheffing van wateren.

Renversaalbrief Overeenkomst.

Reutcolk Kolk waar het vlas te rotten werd gelegd.

Riem en zweepgelden Dienstbaarheid t.o.v. vervoer van rentmeester.

Riemtallen Aantal mensen dat zich beschikbaar moest stellen in geval van oorlog. Was ambacht afhankelijk.

Roeckpenning In 1640 afgeschaft.

Roede Lengtemaat 10 meter. 1 El = 1 meter. Oude lengte namen voor 1820.

Roede of Roe Met een roe kunnen 2 verschillende oppervlakte maten aangeduid worden. In Zelhem was vroeger 700 roe 1 bunder en 1 roe 0,14 are ( 14,19m²); later werd dat 1000 roe; toen was 1 roe dus nog 0,1 are. ; 1,4 are (= ± 1400 m²) of soms 1 are (= 1000.m²)

Rookhoenders, ook rookpenning of vuurpenning Belasting geheven aan elk huis waar rook uit kwam, of een schoorsteen had, in 1614 afgeschaft.

Ropet Roept.

Rottiend Van roden, tienden geheven over nieuw land.

Rustelijck Ongehinderd.

Ruevesaet Was en raapzaad, oliehoudend zaad voor waskaarsen en lampolie.

Ruitergeld Een belasting om het leger te paard te financieren.

Ryder gulden 24 Stuivers.

Sala regalis Een vrijstaand slot of burcht, een groot stenen woonhuis.

Sal staen tot gnaden Ter verantwoording geroepen, berecht worden.

Saede Graan. Den saede dair mede geinen schaede mede en doe. Voor zover het graan geen schade toegebracht wordt.

Saeken hares officij Inzake ambtshalve gedaan.

Samt ende besunder Gezamenlijk en afzonderlijk.

Samenlicke erffgenaemen Verzoek aan de gezamenlijke erfgenamen - Markegenoten.

Sch. Afkorting voor schepel. Een oude inhoudsmaat, overeenkomend met een kwart mud. Werd ook wel als oppervlaktemaar gebruikt en was dan ca. 350 m².

Schaapsdrift Een brede weg van de schaapskooi naar de heide, waarlangs de scheper zijn schapen dreef.

Schaembroet Uitdeling van brood en bier aan de armen op vier kerkelijke feestdagen; Pasen, Pinksteren, Maria Hemelvaart en Kerstmis.

Schadden Heide plaggen die ook wel voor brandstof werden gebruikt.

Schaete Schot, varkenshok.

Scheel Scheef, perceel staat scheef op de weg of heeft een scheve begrenzing. Scheluw als een oppervlak van een propellerblad, molenwiek.

Scheidsteen Aanduiding van perceelgrens, als afscheiding tussen 2 percelen grond.

Scheidvore Strook dieper gelegen voor (grond) tussen 2 percelen land.

Scheihegge Met hout begroeid stuk grond langs een bouwland.

Schelling Nederlands muntstuk, waarde 6 stuivers of 96 penningen.

Schellen Bellen voor schapen, meestal omgebonden bij de belhamel, gecastreerde ram, de z.g.n. belhamel

Schepel Een oude inhoudsmaat voor 1820 = 10 liter, overeenkomend met een 1/10 mud of vat. Werd ook wel als oppervlaktemaat gebruikt en was dan ca. 350 m². Een schepel wijn; een aem is ca. 150 liter, een taak 3,4 liter en quarte 1,7 liter. Voor bier; een vat is 155 liter, een vane (faene) 3,5 liter en uit een faene schonk men 4 byren. Afhankelijk van de grondsoort was er meer of minder zaad nodig. Daardoor per streek verschillende inhoudsmaten.

Schepel zaad, (scheppels zaad) Een oude inhoudsmaat voor rogge van 35 liter. Men kon met een schepel zaad een bepaalde oppervlakte inzaaien. De Gerdelse zaaischepel is 1450 m². 4 schepels = 1 molder gesey dus 5800 m².

Scheuter De voorloper van de veldwachter.

Schepperij Toezichthouders t.b.v. het dijkwezen en waterschap, gevolmachtigd tot rechtspraak in dezen, in groter verband tot zijlvestenijen uitgegroeid.

Scheurwei Weide, tot akkerland gescheurd weiland, omgeploegd.

Schietrikkens Hek met 2 palen waarop 2 hoefijzers zitten en een balkje of dunne boomstam als afsluiting dient.

Schildschatting Belasting te betalen in Schilden, muntsoort, een old schild per vol erve of bij kleine erven naar evenredigheid. Later uitzetting genoemd.

Schildtalen Naar Frans muntstuk (écu), schild als betaalmiddel gebruikt in midden Europa, schildtalen, maatstaf voor belastbaar vermogen, later wel verponding genoemd.

Schol- of schelturf Oppervlakkig gestoken turf, opgeslagen in schollenschuurtjes bij de boerderij voor gebruik in de potstal.

Schollen Strooisel voor de potstal.

Schoofrecht De grond eigenaar kreeg van de horige bij de oogst, een tiende, twintigste of dertigste schoof.

Schotbaar land Cijnsplichtig land voor minimaal 2 x per jaar.

Schotboorige luiden of bedeschuldige Belastingplichtige landbouwers (luiden) aan de grondeigenaar.

Schotboeken Boeken waarin deze schotcijns schotzetters (controleurs) werd vermeld, men was schotschuldig aan de graaf of grondbezitter.

Schot-conjectum Een belasting, cijns, die 2x per jaar, in de lente en de herfst als jaarbede gevraagd werd.

Schot – eenjaar cijns Een bedrag dat moest worden voldaan om de graaf het recht op de stad te doen erkennen.

Schotten of schotvangers Om de 4 jaar werd er een nieuwe omslag aanslag, belasting bepaald voor de stukken grond die de boer van de grondheer pachtte. Schotvangers bepaalden de hoogte van het bedrag.

Schot vrij Edelen, geestelijken en poorters, (stadsbewoners) waren vrij van deze cijnsplicht (belasting).

Schout Hoofd van de gemeente, soort burgemeester, die toezicht hield op het waterschap, sloten en waterstanden.

Schuitengeld, schuitenstal lands Vaste belasting aanslag die pondenmaats land verving als belasting.

Schutrecht Een heerlijk recht, waardoor de heer naar willekeur de schutten voor de watermolen in de beek kan sluiten, om zodoende het hele jaar door water te hebben voor het aandrijven van de molen. Het gaf vaak veel wateroverlast voor de boeren.

Schutten In beslag nemen.

Scindulae Vierkante houten dakbedekking als leien.

Scuse Belasting.

Senesal Hoofd huishouding aan een groot hof.

Sellicheit Zaligheid.

Settonge Zetten van b.v. palen.

Seyman Zaaier.

Sich lichtelich Gemakkelijk.

Siet, bemte, Beempt Laag, plaggenland, hooiweide.

Sikkel Oorspronkelijk werd graan afgesneden met de sikkel, een sterk gebogen soort zeis met een korte steel. Sikkel is afkomstig van het Latijnse woord secare=snijden.

Sinnen tot vorster gestelt und gekaren Zijn tot vorster (toezichthouder) gekozen en aangesteld.

Sijden Zijden. Van sijden mack voorgevaren worden. Dat van beide kanten begonnen kan worden.

Slag –slaan Verdelen van het (wei)land, verdeeld land.

Slachtturven Uitbaggeren van sloten, niet toegestaan als iemand een kleiner stuk land had dan 2 morgens.

Slecht land Land dat vlak gemaakt is.

Slencken Poelen, kuilen.

Slicht Laagte, door water uitgespoelde bedding, poel.

Sloptienden Bescapen tienden die door de tientgever, uit zijn schuur door het slop luik, in de korenzolder, naar beneden zakten, waarna ze onder het slop werden gemeten.

Slyten Verkopen.

Smalle tiend Tiende geheven op hofvruchten en in dat jaar geboren jongvee.

Smeer Andere benaming voor boter.

Smodde Een koperen, hoge steelpan, waarin men de koffie kon warm houden door de smodde te zetten in kooltjes vuur op de haardplaat.

Smout, Smouten Week vet. Met vet insmeren. Vet van dierlijke oorsprong.

Snijtcuil Kuil voor veevoer, kuilvoer voor de winter.

Snotneuze Olielampje voor raapolie.

Sonder bespier Zonder belemmering.

Spa gestoken landen Door bewoners verlaten landen i.v.m. hoge kosten van onderhoud. Ter teken van verlating werd er een spa in de grond gestoken.

Spelt Een tarwesoort, die geschikt is voor verbouw onder ongunstige weer- en grondomstandigheden. Het levert bedekt zaad (met kaf) en is goed voor veevoer.

Spijker Graanschuur uit het Latijn spicarium, opslag van ongedorst graan. Spica= korenaar, spicaria= graanschuren.

Spikke Van kneppelhout (rondhout) gemaakt weggetje door drassige grond.

Spilsaet Speltzaad, een grove tarwe soort.

Spinshook Met een spinshoek kunnen verschillende oppervlakte maten aangeduid worden, 1,00- 2,25 – 2,5- 2,8– 3,5 of 5,00 are

Spint Een oude inhoudsmaat van 8,5 liter, een kwart van een schepel. Werd evenals de schepel gebruikt als oppervlaktemaat. Een schepel is ca. 360 m². Een spint is ca. 90 m².

Spint gesaey / gezaai Een stuk grond, waarvoor men een spint zaad nodig had om in te zaaien.

Sigtvree Het recht op het plaggen steken op een bepaald stuk grond.

Spiraal- vee- unster Apparaat om het gewicht vast te stellen, met schaalverdeling in de ronde buitenrand, gewicht in kilo’s tot en met 100 kilo, cirkel doorsnede 9,5 cm.

St. Antonie Beschermheilige voor het vee en gewas, schutspatroon van de boeren.

Staartbalans Weegtoestel met dubbele schaalverdeling, voor hert wegen van goederen, verschuifbare gewichten, ± 95 cm.lang.

Staatgoederen. Res juris publici (Romeins recht) Vaste domeingronden van een grondheer, waaronder ook de wegen en wateren behoren met bijkomende rechten.

Staende vijff trat Staat 5 treden, voeten uit de grens.

Stant geven Plaats geven.

Stapelrecht Recht van entrepot. Recht van de stad om de aangevoerde goederen eerst enige tijd daar proberen te verkopen, alvorens men toestemming gaf tot doorvoer.

Stedigheit Vaste last, uitgang.

Stelsels Pronkvazen voor bovenop een kabinet. 3 -of 5 delig. Vaak verschillend van model, beschilderd met het zelfde motief.

Stift Geestelijke stichting (niet altijd een klooster).

Stikken Stek, jonge aanplant van bomen en heesters, b.v. akkermaalstikken, jonge akkermals aanplant.

Stoete Een eigen gebakken brood.

Striepe Strookvormig stuk land ook wel dreven.

Stroet Laaggelegen weiland of bosperceel.

Successeur Opvolger.

Suffisiante Toereikende.

Sulx bij provisie en tot naerder dispositie Niet anders dan met toestemming.

Synder Zijne.

Synt Zijn het.

Talia Belasting betaald aan de graaf van het district, zie ook Census.

Tegelaarde – darinckaarde Aarde gevormd uit laagveen, zie ook darinckdelven, grond achter de dijken.

Tegens dólde gerechtigheit Zonder gerechtigd te zijn.

Telg, tellegen Jonge eikenbomen.

Tienden Een oud recht, waarbij als het tiende gedeelte van de opbrengst voor de Tiendheer was. Het Tiendrecht is van kerkelijke oorsprong. De rechten kwamen in handen van wereldlijke heren: men kon de rechten van Tiendheffing kopen en was men Tiendheer. Het rustte op de producten van de akker, maar ook op die van de veehouderij.Men onderscheidde grove en smalle Tiend. Grove werd geheven van akkerbouwgewassen als granen, smalle Tiend van hofvruchten. Krijtiende of Bloedtiend betrof dieren als biggen en lammeren.Tienden werden als zeer onrechtvaardig beschouwd. Extra inspanningen van de boer kwamen de tiendheer ten goede. In 1907 kwam de Tiendwet tot stand, die afkoop op billelijke voorwaarden regelde.

Tiendbaer Tiendplichtig.

Tiendheffer Diegene die de tienden oplegden aan de tiendplichtige, meestal de landheer of het klooster.

Tiendmalen Een maaltijd aangeboden door de Tiendontvanger.

Tiende penning Een nood of tijdelijke belasting geheven op 10% van inkomsten van alle onroerende goederen en 1% van de winsten van kooplieden, de honderdste penning.

Tientgerechticheyt De Tiendheffer die daartoe gerechtigd was.

Tijlen Korenschoven.

Thienbaer Als het koren rijp is om geoogst te worden en de Tienden afgebeeld kunnen worden.

Thogedragen Zoals zich hebben voorgedaan.

Thokieren Keren, tegenhouden.

Timpe, punte, geer, toete Driehoekig of schuin weglopend stuk grond, puntzak.

Tochgraeven Sloten voor water.

Toecomenden Lamberti Aanstaande Lamberti, 17 september.

Toemakingke van den lande Uitvoeren, baggeren, door plaggen te steken, waardoor het grondwater steeg. Voor 80 tonnen gestoken turf, moest men een roede onvruchtbaar land weer bruikbaar maken.

Toestendigh Behoort toe aan.

Toevang of toevank Stuk woeste grond, grenzend aan een reeds bestaande ontginning.

Togemaickt en sinnen De stegen, paden zijn bij het bouwland getrokken en niet meer voor iedereen toegankelijk.

Trowicheyt geprestirt De eed van trouw gezworen.

Tresorier der grafelijkheid Ook wel rentmeester-generaal genoemd, controlerend over het beheer van de financiën van de grafelijke domeinen in de grafelijke raad.

Tuugkiste Vaak bewerkte opbergkisten voor o.a. linnen en doodskleden, verhennekleed, en andere kleding.

Tweedell 2/3 deel.

Twintigste penning, 20e penning Belasting percentage te betalen door de geestelijkheid en grondbezitters aan de overheid, als jaarlijkse belasting.

Uitgenomen Uitgezonderd.

Uitterhoven Kloosterboerderijen of munnikshuizen genoemd.

Uitzetting Belasting te betalen in Schilden, muntsoort, een old schild per vol erve of bij kleine erven naar evenredigheid. Later uitzetting genoemd.

Uiytweeghen of te uiytweegen maken In en uitwegen maken over iemands land.

Unster, vee unster, spiraalunster Apparaat om het gewicht vast te stellen, met schaalverdeling in de ronde buitenrand, gewicht in kilo’s tot en met 100 kilo, cirkel doorsnede 9,5 cm.

Uitganck Te heffen belasting voor.

Ulster Punder ren weegapparaat, ook wel ulster genoemd. Bestaande uit een hefboom met een lastarm en een krachtarm. Het steunpunt ligt ertussen. Op de krachtarm kan een gewicht heen en weer geschoven worden tot er evenwicht is. Een schaalverdeling op de krachtarm geeft het gewicht van de last aan. Bij een trekpunder werkt het geheel met een veer en een schaalverdeling op de veerhuls.

Upruimen un de graeven Opruimen en uitgraven van sloten.

Utfang Zie braaktiend

Uuijtstaende Uitstaand. Sij veele restanten hadde uuijstaende. Zij had nog verscheidene vorderingen, (rekeningen) uitstaan.

Vaargat Doorgang in de houtsingel naar achter gelegen stuk land.

Vadem De afstand tussen de vingertoppen bij horizontaal uitgespreide armen. Dit komt overeen met ca. 1.70 meter. Het is ook de inhoudsmaat voor gestapelde turf of gestapeld hout. De afmetingen van een vadem turf of hout zijn 3,50 X 0,80 X 0,20 meter.

Vaene Een vaene (vane of faene) 3,5 liter. Uit een faene schonk men 4 byren (bier). Zie ook schepel.

Van ailss gewontlich Vanouds gewoon.

Van noeden Nodig.

Varkens -sacra Het recht om varkens te laten weiden op de gemeenschappelijke weiden en in eikenbossen.

Vechtelicke zaken Ruzie.

Veedrift Het recht om vee op de gemeenschappelijke gronden te hoeden, zie ook schaapsdrift.

Velthamel Gecastreerde ram (mannetjes schaap) uit een schaapskudde.

Veltvliegende of veltgaande De landheer erft alle dieren op de hoeve bij het overlijden van de horige boer.

Verbi Divin Minister Bedienaar des Goddelijken Woord = predikant

Vercken Varken.

Vercoopene parceelen Te verkopen percelen grond.

Verdragen. Mondtlich verdragen Overeengekomen. Mondeling overeengekomen.

Verehren, als nieuwe erffgenaemen gehouden sijn te verehren. Verplichting om als nieuwe Markegenoot een gratificatie te geven aan andere Markegenoten, als intrede geld.

Verfallen wesen Vervalt aan,…..

Verheergewaden Leengoederen waren verheergewaad, d.w.z. de leenman moest elk jaar "hou en trouw" bewijzen door de leenheer een geschenk aan te bieden, bijvoorbeeld een jachthond, een zadel of iets dergelijks.

Verhennekleed Een doodshemd, waarmee de gestorvene werd bekleed. Het werd gemaakt van eigen gesponnen en geweven linnen en het lag klaar in het kabinet, al vanaf het trouwen.

Verhoefslagen der dijken Onderhouds plicht van boeren voor hun gedeelte van de buiten dijken.

Verlaeten Kwijtschelden.

Verlust Verlies.

Vennen Moerassen.

Vernien, unde vernien Vernieuwen.

Verpachtjenge Na het betalen van de pacht in geld of natura, kregen de pachters rode of witte wijn aangeboden, 18 juli 1775.

Verponding Eind 15e eeuw, van werkwoord ponden, met als afgeleide ponder, taxateur, belastbaar vermogen, grondbelasting.

Verpondingen Een soort grondbelasting uit de oude tijd. Zij moesten betaald worden aan de overheid. Verpondingen werden in de Franse tijd (1795 - 1813) vervangen door grondbelasting.

Verpondingsgeerzen Dijk lasten, kosten te voldoen t.b.van het dijkonderhoud.

Verstaen. Is verstaan Wordt besloten.

Verstendigen Op de hoogte brengen.

Vertienden De tientplichtige zet zelf de verplichte korenschoven voor de Tiendheffer, aan de rand van het veld, het z.g.n. in tiendlingen zetten. Vervaldagen van betalingen: 6 jan; drie Koningen 22 febr.; St. Petri ad Cath 12 maart; St.Gregor 1 mei; St. Walburg 24 juni; St.Jan 20 juli; St. Margriet 25 juli; St. Jacob 1 aug; St. Pietersbanden 15 aug; Maria Hemelvaart 1 sept; St. Aegidius 29 sept; St.Michael 1 nov. Allerheiligen 2 nov; Allerzielen 11 nov. St. Maarten 6 dec; St. Nicolaas 31 dec; St. Silvester

Vervatten Moet zich voorzien van,…

Verwijgering Bij weigering.

Vestennisse Eigendom.

Vetprijzen (vetpriez'n) Na het slachten van het varken werd het op de ladder (leer) gehangen. De buren kwamen het dan bewonderen onder het genot van een foezeltjen (borrel). Hoe dikker het spek en hoe meer vet, des te uitbundiger werd het varken geprezen.

Vicaris Priester, plaatsvervanger v.d. geestelijk ambtsdrager b.v. bisschop. Ontvanger van de vicarie en missen lezer.

Vicarie Geestelijke stichting. In ruil voor een schenking van een goed of een stuk land aan de kerk, moest de vicaris, die de inkomsten uit deze schenking ontving, jaarlijks een of meer missen lezen, voor de stichter en zijn familie.

Vierdel Is ¼ deel, half vierdel is 1/8 deel

Villicus (Hofmeier) Had als vertegenwoordiger van zijn heer, op zijn hof het ambt van rechter. Ook wel Major Domus. De hofmeier woonde ook op het landgoed en was ontvanger van de opbrengsten van het land (een soort hoofd boekhouding).

Vim De houtachtige delen van een vlasstengel. Door het gedroogde en gebroken vlas over de hekel te halen, werden de scheven van de vezels gescheiden.

Vliegenkast Voorloper van de koelkast, kelderkast met een hordeur van vliegengaas voor het bewaren van levensmiddelen.

Vlogland Een of meerdere kleinere stukken land ver van de boerderij.

Voer Vracht. Voerman= vrachtrijder, voerder= karrenvracht.

Voerbeheltlicken Voorbehoudens.

Voermiedo, vorhure of meide Om de 6 jaar te betalen door de huurboer aan het klooster.

Vollencomtlick Volkomen.

Vollest Ten behoeve van.

Vonder Smalle brug, los bruggetje.

Voorbeheltelick Onder voorbehoud.

Voorkooprecht De eigenaar kon zijn goed in volle eigendom terug krijgen, als de cijnsman het wilde verkopen. Na de terugkoop kon de eigenaar het weer in cijns geven.

Voormade Het recht van de heer om rogge te laten oogsten voordat de colonus, vrije boer, op land van de heer, de rest mocht oogsten.

Voorpennincx wehrde Onderhands (verkopen).

Voorslag, recht van voorslag Het recht op 1/10 van het te verdelen goed (markentijd).

Voorwerkslude, of broedeters Bewoners van een kloosterboerderij.

Voorwerken Bijhoeven bij een klooster.

Vorster Toezichthouder, in dienst van de Mark.

Vreegrond Bos voor privé gebruik, aan het gemeenschappelijk gebruik onttrokken. ( bos) grond, vreden omheinen, afschutten, zonder af te sluiten, inslaen afschutten, afperken zonder dat er een belemmering ontstond voor vee doortocht.

Vregtinge Omheining, van wrechte = afsluiting.

Vroegen, vroegbaar Aanbrengen van dingen die fout gaan, rapporteren aan de Markenrichter.

Vroondiensten Herendiensten, verplicht werken voor de hofheer.

Vroonlanden Land vrij van verplichting tot onderhoud van de buitendijken.

Vroonschulden Geld in plaats van diensten voor de vroonheer te verrichten, geld te betalen.

Vroonvis Op bepaalde tijden verplicht vissen in enkele wateren van een hofheer, de gevangen vis kwam aan de vroonheer toe.

Vuurkoele Oorspronkelijk de vuurplaats in het midden van de woonruimte in het losse huus. Later verplaatst tegen de brandmuur of een zijgevel van de woonkeuken. Het vuur werd gestookt in de vuurkuil (vuurkoele). Achter de haard een gietijzeren haardplaat, soms met prachtige bijbelse voorstellingen. Rondom deze haardplaat werden tegels aangebracht soms met fraaie bloem- of diermotieven. In de liggende haardplaat was de vuurkuil uitgespaard. Boven de haard was de ruime schoorsteen, de bôzem.

Vuurpenning Belasting geheven aan elk huis waar rook uit kwam, of een schoorsteen had, in 1614 afgeschaft.

Waar (Wharen) Een waar is een stem in de Marke.

Waarschappen Later Heemraden genoemd.

Waetertoich Hoofdafwatering. Die waetertoich oick van oilts her doer plach toegaen. Dat de hoofdafwatering van oudsher daar tussen door liep.

Wagendiensten De erf verplichting om de heer enige dagen per jaar te helpen met het inhalen van de oogst of het hooi.

Waranden Afgesloten plaatsen om dieren te houden en fokken.

Warmoeslanden Groenten tuinen, warmoezerijen.

Warven Vergaderingen van schepers en zijlrechters.

Waschmoeder Opperste wasvrouw in het klooster.

Was-cijns - wastini of cerocensualies Het leveren van was als cijnsbetaling.

Wastinsige goederen Alle lasten door bezitter van goederen opgelegd vervallen en de nieuwe eigenaren zijn alleen cijnsplichtig, maar bij overlijden is er recht van keurmede.

Waterkering Dam, dijk, havenhoofd of sluiswerk die het water tegenhoudt, keert. Vereniging van WK. heet dorpspolders.

Weede Plantensoort.

Wegge Een eigen gebakken brood.

Werfhof Zie hoofdhof, gerechtshof.

Wetering Een lopend watertje, beekje, of grote brede sloot.

Weijgerich Weigerachtig tot,…

Wetterkolk Drinkpoel voor vee.

Weydelant Weiland.

Wharen ge interesseerd, (daerbij = waarbij,) sij ( luiden = personen) wharen geintersseerd. zij hadden schade opgelopen.

Wisselt Woeste grond, bos wei en bouwland om plaggen te steken.

Wisselpacht Is een vorm van erfpacht. In het Verpondingkohier wordt hij gerekend onder de tienden.

Wijtte ende waere Aandeel in de Marke, kon verkocht worden.

Wijtte nach waere of wijtte noch waere Geen aandeel, iemand die geen aandeel in de Marke heeft.

Woerden Hoger gelegen stukken land, hoger dan omliggend gebied, in Gelderland ook wel waard, meestal duidend op oudere, vroegere bewoning, soms een hof of kerk.

Woerd Dichtbij de boerderij gelegen huisakker, zwaar bemest met uitwerpselen en plaggen.

Woldlijden Mensen.

Woltrogge Een hoeveelheid rogge, bijvoorbeeld een schepel, die moest worden afgedragen aam de overheid voor het in gebruik hebben van domeingronden om er plaggen te maaien of schapen te laten grazen.

Weydelant Weiland.

Winkel, Heurne, Hoek Hoekig perceel in de hoek gelegen.

X Geen vermeldingen gevonden

Ysser Zijne.

Ye Altijd.

Zaadpacht In tegenstelling tot gerfpacht bestond de zaadpacht uit een vaste hoeveelheid zaad. Uitgedrukt in molder (mlr.), schepel (sch.) of spint (sp.). Uiteraard alleen de verschillende graansoorten (rogge, gerst, haver en boekweit), hun tussenvormen spilsaet en mancksaet, en handelsproducten als ruevesaet (raapzaad, waaruit olie werd gewonnen t.b.v. voeding en verlichting).

Zaal Herenhuis, afgescheiden van de huizen van het boerenbedrijf, vrijstaand huis, Frankische hofsteden.

Zaalhof Een hoofdhof, woning van een heer of zijn vertegenwoordiger.

Zaalland Terra salica, land behorend bij het grote zaalhof.

Zadelhof Woning van de hofmeier, had als leengoed enige bunder hiervan in vrij, eigen gebruik.

Zaedt Zaad.

Zaelwer Saalwehr, zetel van de Markenrichter, ook groter huis met omheining.

Zaktiend Zakken gedorst graan als tientheffing.

Zeentpenning Belasting op het hebben van een vuur of stookplaats in huis, ook wel rookboenders genoemd, van 1445 tot 1614 geheven volgens het zeendrecht.

Zelhemse heiligen Onze Lieve Vrouwe, Sint Katherina, Sint Antonie en Sint Anna, hadden ieder een altaar in de kerk.

Zichtvreede Het recht op het plaggen steken op een bepaald stuk grond.

Zijlrechters Hoofd van een zijlvestenij, dijkwezen, waterschap.

Zijl -sluis of dijk –zijlbrieven Grondvestingswetten, regels waaraan het onderhoud van de dijken moest voldoen.

Zonnegeld Grondpacht die voor zonsondergang op een bepaalde dag of tijd voldaan moest zijn.

Zware stuivers Muntsoort, 20 zware stuivers = 1 goudgulden.